Nota historyczna

Chojnicki ośrodek miejski kształtował się na przełomie XII i XIII wieku, czemu sprzyjało położenie na starym szlaku handlowym i dobre warunki obronne. W źródłach historycznych Chojnice pojawiają się po raz pierwszy w 1275 roku, kiedy na dokumencie sporządzonym dla augustianów w Swornychgaciach podpisuje się Myślibor Malowy z Chojnic. Lokację na prawie lubeckim Chojnice otrzymały prawdopodobnie w ostatniej ćwierci XIII wieku od księcia Mestwina II.

W historię miasta ściśle wpisane są losy parafii. Prawdopodobnie już na początku XIII wieku istniał w Chojnicach kościół (niewątpliwie drewniany). W następnym stuleciu wzrost znaczenia Chojnic jako ośrodka społeczno-gospodarczego skłonił mieszczan do budowy nowego kościoła. Równocześnie powstawały fortyfikacje: fosy, kamienno-ceglane mury, 22 baszty obronne i trzy bramy: Człuchowska, Młyńska i Gdańska. Dziś pozostała tylko pierwsza z nich oraz kilka baszt.

Kościół, dł. 46,2 m, szer. 19,6 m, wys. 14,6 m, trzynawowy, wybudowano w latach 1340 – 1360, z czerwonej cegły, w stylu gotyku nadwiślańskiego (pomorskiego). Konsekracji dokonał w 1365 roku biskup Piotr z Gniezna, sufragan arcybiskupa Bogorii Skotnickiego.

Od samego początku swego istnienia chojnicka świątynia była ośrodkiem życia religijnego, kulturalnego i politycznego dla Chojnic i okolic. Przy jej boku powstały kościoły: O.O. Augustianów, św. Jerzego, św. Ducha i O.O. Jezuitów wraz z Kolegium afiliowanym do Uniwersytetu Jagiellońskiego.W roku 1466 patronat nad chojnicką bazyliką objął Kazimierz Jagiellończyk. Od tej pory królowie polscy przedstawiali kandydatów na wakujące probostwo chojnickie, których arcybiskup gnieźnieński instytuował. Przez kilka wieków Chojnice stanowiły część Archidiakonatu Kamieńskiego, którego stolicą było miasto Kamień Krajeński, własność arcybiskupów gnieźnieńskich.

Gdy w połowie XVI wieku protestanci zajęli wszystkie kościoły, proboszcz bazyliki w Chojnicach ksiądz Siącki, stając w jej obronie, został zamordowany pod jej murami. Długo trwały uporczywe starania o odzyskanie świątyni. Ostatecznie protestanci zwrócili katolikom kościół farny 24 sierpnia 1616 roku, dzięki staraniom ówczesnego proboszcza parafii ks. Jana Gleisena Deręgowskiego, który doprowadził do egzekucji wyroku Trybunału Królewskiego w Warszawie.

Ta monumentalna świątynia odznaczała się niezwykłym bogactwem wystroju wewnętrznego. W połowie XVII wieku było w niej siedem ołtarzy, a ściany były bogato polichromowane. W głównym ołtarzu, w części centralnej, był obraz Matki Boskiej Królowej i w górnej partii obraz patrona parafii św. Jana Chrzciciela. W lewej nawie znajdowała się kaplica św. Marii Magdaleny, w nawie południowej kaplica św. Anny, pozostałe ołtarze były usytuowane pod filarami. Twórcą fresków, niektórych obrazów oraz wystroju kaplicy św. Anny był najwybitniejszy malarz pomorski Herman Han, który w 1622 roku zamieszkał w Chojnicach.
Niestety kościół wiele razy był okradany i niszczony przez pożary, z których trzy były szczególnie dotkliwe – w latach 1657,1733 i 1945. Zniszczone zostało całe wyposażenie wnętrza. Dziś ściany kościoła zdobią wykonane w roku 1957 freski, które upamiętniają ważne wydarzenia z życia parafii.

W swoich murach chojnicka bazylika gościła wiele dostojnych osób, m. in. Prymasów Polski: Wawrzyńca Gembickiego, kardynała Krzysztofa Szembeka, kardynała Stefana Wyszyńskiego, kardynała Józefa Glempa i abp Józefa Kowalczyka, Nuncjusza Apostolskiego w Polsce oraz wielu wybitnych ludzi kultury i nauki.

W podziemiach tegoż kościoła spoczywają ciała znakomitych malarzy: Hermanna Hana oraz Franciszka Haeflicha, których malowidła zdobią wiele kościołów.

Monumentalna bazylika w Chojnicach stoi na miejscu, gdzie od wczesnego średniowiecza skupiało się życie warownego grodu, osady targowej, a w późniejszym czasie miasta. W najważniejszym miejskim kościele chojniczanie umacniali wiarę i czerpali wskazówki moralne, uczyli się pokory i miłości. Fara, wyłączając kilkadziesiąt lat reformacji, stanowiła ostoję katolicyzmu i wywierała wielki wpływ na religijność mieszkańców ziemi chojnickiej.
Miejsce to i dzisiaj stanowi centralny punkt życia duchowego w mieście. W uznaniu zasług i dla podkreślenia roli kościoła w ciągu wieków oraz trudu jego wielu wybitnych duszpasterzy, Ojciec św. Jan Paweł II podniósł 11 marca 1993 kościół p.w. Ścięcia Św. Jana Chrzciciela do godności bazyliki mniejszej.